به گزارش بنیان، دکتر مهين نيکوگفتار ظريف، رييس آزمايشگاه بانك خون بندناف سازمان‌انتقال‌خون ايران و داراي مدرک دکترای هماتولوژي است. با ايشان درباره چگونگي فعاليت بانک خون بندناف ملي ايران به گفتگو پرداختيم.

بانک خون بندناف سازمان‌انتقال‌خون از چه سالي فعاليت خود را شروع کرده و تا کنون چند واحد خون بندناف در آن ذخيره شده‌است؟
بانک  خون بندناف سازمان‌انتقال‌خون، يک بانک عمومي است که مرداد ماه سال  1387 تاسيس شد و تا کنون توانسته 1900 واحد خون بندناف ذخیره‌سازی کند. مجموع فعالیت‌های ما بر اساس استاندارهاي جهاني NetCord است. 
جمع‌آوری نمونه‌های خون بندناف سازمان، از پنج بيمارستان دولتي واقع در تهران انجام می‌شود. تيم نمونه‌گیری در هر بيمارستان متشکل از يک پزشک عمومي دوره ديده و دو کارشناس مامايي دوره ديده است که از طرف بانک خون بندناف سازمان‌انتقال‌خون، مدرک صلاحيت تخصص نمونه‌گیری را دريافت کرده‌اند. 

فرآيند نمونه‌گیری چگونه است؟
نمونه‌ها روزانه از پنج بيمارستان در تهران جمع‌آوری می‌شود و عصر هر روز، ماشيني که مجهز به سيستم انکوبـاتور است نمونه‌ها را به آزمايشگاه بانک خون بندناف انتقال می‌دهد. پردازش  نمونه‌ها از صبح روز بعد آغاز می‌شود. اگر اين نمونه‌ها  معيارهاي ذخیره‌سازی را داشته باشند، در پروسه پردازش قرار گرفته و ذخيره می‌شوند. 

براي اهداي اين نمونه‌ها مادر بايد از قبل درخواست بدهد؟
بله. هنگام نمونه‌گیری براي انجام تمامی آزمايش هاي غربالگري، از مادر نيز نمونه‌گیری می‌شود. سه تا شش ماه بعد از زايمان هم مجدد از مادر آزمايش گرفته می‌شود که تاييديه نمونه اول از جهت عدم آلودگي ويروسي مادر يا کشت ميکروبي مشخص شود. بعد از گذراندن اين پروسه، جواب HLA نمونه (مارکر ژنتيکي ) وارد بانک اطلاعاتي می‌شود و اين اطلاعات همراه با ديگر سنجش‌ها شامل  شمارش اوليه سلول‌ها در بدو ورود به پروسه، شمارش ثانويه بعد از انجام مراحل پردازش سلولي ( TNC) ، حجم نمونه، ميزان درصد سلول‌های زنده ، هماتوکريت و به طور کلي مشخصات مادر از لحظه مصاحبه تا  ذخیره‌سازی نمونه، در سيستم اطلاعاتي سازمان ثبت می‌شود.
مراکز پيوند سلول‌های بنیادی چگونه با شما در ارتباط هستند؟
 اطلاعات HLA  بيمار نيازمند به دريافت پيوند سلول‌های بنیادی خون بندناف، از طريق فکس نامه اي به سازمان دريافت می‌شود. يعني هيچ نيازي به مراجعه حضوري بيمار به مرکز ما وجود ندارد. سپس اطلاعات وارد برنامه ما شده و بر اساس آن جست و جو آغاز می‌شود، چنانچه نمونه سازگار  پيدا شد به مرکز پيوند اعلام می‌کنیم و مراحل کار براي رزرو نمونه و پيوند طي می‌شود.

آيا سازمان‌انتقال‌خون پايگاهي در شهرستان‌ها براي جمع‌آوری نمونه دارد؟
فعلا سازمان هيچ پايگاه جمع‌آوری در شهرستان‌ها ندارد. فقط بيمارستان کمالي واقع در شهرستان کرج در دست اقدام است، اما هنوز تيم نمونه‌گیری در آن مستقر نشده‌اند.
آيا از بانک عمومي خون بندناف تا کنون پيوند سلولي انجام شده‌است؟ براي چه بیماری‌هایي ؟
بله تا کنون چندين پيوند صورت گرفته است. به طور کلي پيوند سلول‌های بنیادی خون بندناف در بیماری‌های متابـوليک سيستــم خونساز، بیماری‌های  بدخيم سيستم خونساز و برخي از بدخيمي‌هايي که احتياج به درمان‌هاي شيمي‌درماني و پرتو درماني شديد استفاده می‌شود. زيرا مغز‌استخوان بعد از اين درمان‌ها از بين رفته و بیمار به پيوند مغز‌استخوان نیاز پيدا می‌کند، در صورتي که نمونه خون بندناف و  تعداد سلول‌بنیادی خونساز مناسب وزن بيمار باشد، قابل پيوند است.

حداقل سلول در هر نمونه بايد چقدر باشد تا در بانک عمومي ذخيره شود؟
حداقل سلول‌بنیادی خون بندناف براي ذخیره‌سازی در بانک عمومي سازمان‌انتقال‌خون، حداقل يک ميليارد و 500 ميليون سلول است. 

1900 نمونه براي بانک عمومي با جمعيت 70 ميليوني کشورمان به نظر بسيار کم است؟علت چيست؟
موضوع اين است که اگر سطح استاندارد سلولي مورد نياز براي ذخیره‌سازی را پايين بياوريم و نمونه‌هایي با تعداد 200 تا 300 ميليون ذخيره کنيم، ضمن صرف هزينــه بالا، نمونه‌های فراوانــي به دست می‌آید که عملا بي استفاده هستند. ما سعي کرده‌ایم از تجارب بانک‌هاي جهاني استفاده کنيم و راهي که آنها طي کرده‌اند و نتيجه اي نداشته را دوباره طي نکنيم. 
بانک سلول‌های بنیادی خون بندناف بارسلونا يکي از  بزرگترين بانک‌هاي دنيا است که بالاترين ميزان پيوند را دارد. استاندارد ذخیره‌سازی نمونه در اين بانک 2ميليارد و200 ميليون سلول است. در حال حاضر با هزينه‌اي که ذخیره‌سازی يک واحد خون بندناف دارد، ترجيح می‌دهیم روي نمونه‌هایي کار کنيم که بالاترين کيفيت را داشته باشند ، وقتي کيفيت بالا می‌رود، ممکن است روي کميت تاثير گذار باشد. اما سياست ما بر اين است روي نمونه‌هایي کار کنيم که کاملا با کيفيت باشند. 
ضمن اينکه کشور ما دو سال دچار بحران مالي بود و به دليل عدم حمايت مالي، ذخیره‌سازی بسيار کم شد. البته امسال شرايط بهتر شده‌است اما هنوز تعداد نمونه‌های ما با بانک خصوصي قابل مقايسه نيست.البته استانداردهاي بانک عمومي کاملا با بانک خصوصي فرق می‌کند.

ذخیره‌سازی چه تعداد نمونه در بانک عمومي جوابگوي نياز کشورمان است؟
هزينه ساپورت براي يک واحد قابل پيش بيني نيست.اگر بخواهيد يک کشور را از نظر تامين سلول‌های بنیادی خونساز براي پيوند مغز‌استخوان بيمارانش حمايت کنيد، بايد اطلاعات دقيقي از تنوع HLA در آن جامعه داشته باشيد، در اين شرايط می‌توان درصد شيوع بيماري را هم ارزيابي کرد و در نتيجه درصد احتمال پيدا کردن نمونه سازگار هم افزايش مي يابد. درواقع مي‌توان محاسبـــه کرد که بايـد چقدر نمونه بانک شود تا پاسخگوي90 درصد تقاضاها باشد.از آنجائي که الگوي HLA کشور ما مشخص نيست، سقف ذخیره‌سازی يک بانک براي پاسخگويي به نياز مردم هم مشخص نيست و نمی‌توان گفت به چه ميزان حمايت نيازمند است. اما آنچه مسلم است اينکه درحال حاضر تعداد بي‌شماري بيمار در کشور هست که نمونه سازگار براي آنها وجود ندارد. در نتيجــه سال‌های سال بايد بانک‌هاي عمومي براي تامين نياز بيماران تقويت شوند.

در اين زمينه مي‌توان با کشورهاي ديگر تعامل کرد؟
بله، اگر هزينه اين تعامل تامين شود، به راحتي می‌توان با کشورهاي ديگر تبادل نمونه داشت. هم اکنون هم مراکز پيوند تهران با کشورهاي ديگر در ارتباط هستند و اگر نمونه سازگار براي بيماري در کشور وجود نداشته باشد، با بانک‌هاي خون بندناف ارتباط برقرار کرده و نمونه‌ها را دريافت می‌کنند. اما هزينه اين فرآيند به طور متوسط از 24 تا 34 هزار يورو اعلام شده‌است.

چه شاخص‌هايی باعث می‌شود سلول‌بنیادی در برخي جفت‌ها بيشتر باشد؟ 
شاخص هاي خاصي وجود ندارد و اين مسائل ربطي به ژنتيک هم ندارد و اينطور نيست که خون بندناف جفت در کشور دیگری پرسلول تر باشد. من در مقاله‌اي به مقايسه ميانگين تعداد سلول موجود در جفت نوزادان در کشور ايران با بانکي در آمريکا، ژاپن و يکي از کشورهاي آمريکاي جنوبي پرداختم. به جز چين که آمار زيادي داده بود، آمار ما با آمريکا و کشورهاي اروپايي تفاوتي ندارد و تعداد سلول تقريبا در يک حد است. اينطور نيست که ميانگين سلول‌های بنیادی خونساز در واحدهاي خون بندناف ما نسبت به ساير کشورها پایین‌تر باشد، مشکل ما اين است که معيار انتخاب نمونه براي ذخیره‌سازی در کشورما پايين است. 
بارسلوناي اسپانيا 57 سايت جمع‌آوری خون بندناف دارد، يعني نمونه‌ها  از 57 مرکز زايمان در کشور اسپانيا جمع‌آوری می‌شود. سپس از اين تعداد زياد نمونه جمع‌آوری شده، نمونه‌های خوب تعداد سلول بالا انتخاب می‌شود.درنتيجه بانک آنها غني شده و آمار پيوند آنها بالا می‌رود.

توصيه شما به مادران براي ذخیره‌سازی نمونه خون بندناف چيست؟
ما همواره در مراکزي که با آنها همکاري داریم با همه مادرها صحبت می‌کنیم تا در صورتي که تمايل دارند اين کار را انجام دهند. همه اساتيد اين رشته هم هميشه در مقالات و کنگره‌ها تاکيد می‌کنند مردم کشور را تشويق کنيد که نمونه‌های خون بندناف را در بانک‌هاي عمومي ذخيره کنند. زيرا مصرف در بانک‌هاي خصوصي بسيار پايين است و خانواده نبايد هزينه اي را در قبال سرويسي بپردازند که شايد هيچگاه از آن استفاده نکنند. اين مساله بايد طوري رواج پيــدا کنــد که مانند انتقال خون همه اهدا کنند و همه به طور رايگان از آن بانک استفاده ببرند.

اما وقتي در کشورمان بسياري از هزينه‌هاي درمان با خود بيمار است و هنوز به سطحي نرسيده‌ايم که بتوانيم با بانک‌هاي عمومي جهان دريک سطح قرار بگيريم و از نظر مالي با مشکل مواجه هستيم، قاعدتا ذخیره‌سازی در بانک خصوصي کار درستي است! وقتي شرايط اهدا در کشور مناسب نیست، پشتوانه‌اي هم براي استفاده از خون بندناف اهدايي نخواهد بود و اين خون از چرخه استفاده خارج شود. اضطراب بيشتري به دل راه می‌دهد که نه خودت اين پشتوانه را براي سلامتي خود و يا حتي اهداي به ديگري به وجود آورده‌اند و نه دولت براي استفاده از آن اقدامي کرده‌است.. 
متاسفانه دقيقا همين است. 

موضوع تکثير خون بندناف درحال حاضر مطرح است. اين موضوع را چطور ارزيابي می‌کنید؟
خون بندناف منبع غني سلولي است که نه تنها در پيوند، بلکه در بسياري از موارد ديگر نیز کاربرد دارد و چشم‌انداز بسيار خوبي برای آن متصور است. اما هنگامي که وقت و هزينه اي براي نمونه صرف می‌شود، بايد نمونه‌های خوب انتخاب شوند. مخصوصا از آنجائي که هزينه اين فرآيند بالا است.

پایان مطلب/