دکتر سید محمد آذین دکترای حقوق خصوصی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران و عضو گروه حقوق و اخلاق پزشکی و زیست فناوری پژوهشگاه رویان در گفتگو با "بنیان" اظهار داشت: "شخصیت جنین" در حال حاضر در جامعه بین الملل و کشورمان به عنوان یک موضوع چالش برانگیز مطرح است.

وی درباره "حقوق جنین"عنوان داشت: برخی بر این باورند که جنین از لحاظ حقوقی تا هنگامی که زنده به دنیا نیامده است نمی تواند دارای حق و تکلیف باشد، این در حالی است که بنا بر قانون مدنی ایران، ممکن است جنین حتی قبل از تولد دارای حق گردد، مشروط  به این که زنده بدنیا آید .

به گفته دکتر آذین ، می توان گفت جنین نیز دارای نوعی شخصیت است و می تواند صاحب حق باشد. مثلا ممکن است کسی به نفع او وصیت کند و حتی طبق قانون ارث می برد لیکن شخصیت جنین و حقی که برای او ایجاد می شود متزلزل است و هنگامی مستقر و پایدار می شود که زنده بدنیا آید.

به گفته این پژوهشگر اخلاق و حقوق پزشکی، در صورتی حق جنین قطعی خواهد شد که زنده بدنیا آید و اگر زنده متولد شود و به فاصله کمی از تولد بمیرد، حق وی به ورثه اش می رسد. بنابراین جنین در چارچوب نظام حقوقی ایران دارای شخصیت حقوقی است.
حقوق جنین ناشی از لقاح مصنوعی 

دکتر آذین ادامه داد: امروزه پزشکان و دانشمندان در لقاح مصنوعی موفقیت هایی بدست آورده اند.  محققان اسپرم و تخمک را در خارج از رحم (در محیط آزمایشگاه) به طریق غیر طبیعی با هم پیوند می زنند و با تلقیح مصنوعی نطفه را تشکیل می دهند وسپس آن را در داخل رحم مادر قرار می دهند . در این فرض اثبات آغاز تکون جنین با سهولت انجام می پذیرد . به علاوه مراحل بعدی رشد نطفه ، مشابه دوران یک جنین طبیعی است وتولد نیز همانند مورد طبیعی باروری انجام می شود .

به گفته این محقق، در باره شخصیت جنینی که به این شکل خارج از رحم مادر تشکیل می شود، میان فلاسفه، علما و حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد و چنانچه تخمک یا اسپرم به صورت اهدایی باشد ، مشکل تشخیص نسب نیز بر آن افزوده می شود.

برخی معتقدند جنین تشکیل یافته در خارج رحم تا قبل از ورود در بدن حامل، ارث نمی برد. عده ای نیز معتقدند باید تا زمانی که سرنوشت چنین جنینی – اعم از مرگ یا انتقال به رحم و تولد- معلوم نشده، به مانند جنین طبیعی به میزان دو پسر برای آن ارثیه کنار گذاشت. البته این دیدگاه با توجه به این که ممکن است برای سال ها، این جنین ها در محیط آزمایشگاه به صورت منجمد نگاه داشته شوند، دشواری هایی را سبب می شود. 

دکتر آذین اظهار داشت: در حال حاضر نظریات متفاوتی درباره شخصیت جنین قبل از تولد و نیز جنین ناشی از لقاح مصنوعی مطرح است. 

عده ای جنین را "مال" یا "بخشی از اندام مادر" تلقی می کنند که قابلیت اهدا و یا فریز کردن را  دارد و افراد در صورت تمایل می توانند آن را برای تحقیقات آزمایشگاهی و یا اهدا به زوج های نابارور هبه کنند و یا حتی رضایت بدهند که نابود شود. البته این نظریه از نظر دیدگاه مرسوم در شریعت ما که جنین را از زمان انعقاد نطفه محترم می داند، مورد پذیرش نیست.

وی افزود: عده دیگری آن را دارای کرامت انسانی می دانند اما انسان نمی شمارند؛ از این جهت ضمن ضروری دانستن حرمت جنین، امکان سقط آن را در صورت معیوب بودن می پذیرند. 

 نگرش سنتی در فقه، جنین را قبل از دمیده شدن روح (یعنی حدود 4 ماهگی) "نفس" نمی شمارد و برای آن کمال انسانی قائل نیست اما به جهت حرمتی که به محض انعقاد نطفه یافته از همان بدو تشکیل، برایش دیه مقرر کرده است. اما این حرمت، به معنای شخص دانستن جنین نیست و به همین جهت است که فقهای شورای نگهبان در سال 1384 مصوبه ای را تایید کردند که اجازه می دهد تا قبل از دمیده شدن روح، با تایید مراجع ذی صلاح، جنین معیوب سقط شود.
سقط درمانی پیش از ولوج روح (چهارماهگی جنین) با رضایت زن مجاز است
براساس این قانون، سقط درمانی با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که به علت عقب افتادگی یا ناقص الخلقه بودن موجب حرج مادر باشد، و یا بیماری مادر که با تهدید جانی مادر توام باشد، پیش از ولوج روح (چهارماهگی جنین) با رضایت زن مجاز است.

عده ای جنین را از حیث حقوق در حکم انسان کامل می دانند. این افراد بر این باورند که  سقط جنین در هیچ شرایط و هیچ زمانی مجاز نبوده و جرم است. به نظر می رسد بر خلاف دیدگاه مشهور، فقه سنتی نیز همین نظریه را پذیرفته است، زیرا سقط را در هر دوره ای – ولو قبل از دمیده شدن روح- حرام و متضمن دیه اعلام داشته است. 

حقیقت آن است که علیرغم دشواری در شناخت نظریه صحیح تر، اصل احتیاط نسبت به نفوس و احترام به "حق حیات" و نیز "حق جنین بر حیات"، که لازمه دادن فرصت تولد به وی و تبدیل وی به انسان کامل است، ما را وا می دارد به نظریه اخیر گرایش پیدا کنیم. مقتضی حیات انسانی جنین شکل گرفته و مانع طبیعی بر سر راه تولد او وجود ندارد. به قول فقها، وقتی مقتضی موجود و مانع، مفقود بود، سبب شکل گرفته است. در اینجا، سبب حیات انسانی شکل گرفته است، پس به همان میزان که حیات انسانی، محترم است، سبب آن نیز احترام دارد. نتیجه آن که سلب حیات جنینی، در حکم سلب حیات انسانی بوده و از همان درجه از قبح اخلاقی برخوردار است.   

این نگرش احترام‌آمیز به انسان و به تبع آن به جنین را باید حاکم بر همه اقدامات پزشکی و پژوهشی دانست. لذا با رعایت اصل کرامت جنین انسانی و حفظ حرمت حق بر حیات او، هیچکدام از بدخلقی‌ها نسبت به جنین تحقق نمي‌یابد.
نظریات گوناگونی در خصوص مبنای مقوّم مفهوم انسان

دکتر آذین چنین ادامه داد : نظریات گوناگونی در خصوص مبنای مقوّم مفهوم انسان طرح شده که اعمال هر کدام، نتیجه متفاوتی را در خصوص شخصیت جنین موجب می شود. اگر مبنا را در انسان، عقل بدانیم، آنگاه شاید حتی دامنه انسان شدن تا مرحله رشد نسبی عقل در دوران کودکی و پس از تولد، عقب رانده شود. در این صورت، نه تنها به یک جنین نمی توان اطلاق شخص کرد، بلکه حتی پس از تولد نیز تا مرحله رشد نسبی عقلی انسان قلمداد نمی شود. این دیدگاه رادیکال را متفکرانی چون پیتر سینگر نمایندگی می کنند. 

اگر مبنا را در انسان بودن، هیئت و شاکله انسانی بدانیم، حدود 4 ماهگی که جنین تقریباً به شکل و شمایل یک انسان در می آید، مبدأ انسان شدن جنین تلقی می شود. 

اگر مبنا را در احساس درد جستجو کنیم، حدود 20 هفتگی، جنین که دیگر درد را حس می کند، انسان دانسته می شود و سقطش ممنوع می شود. این دیدگاهی است که اخیراً در رویه قضایی ایالات متحده مورد پذیرش قرار گرفته است. 

هم چنین اگر مبنا را مفهومی غیر حسی و غیر تجربی چون دمیده شدن روح بدانیم، چنان که معمولاً ادیان ابراهیمی بر این باورند، حدود 4 ماهگی زمان شخصیت انسانی یافتن جنین تلقی می شود. البته کاتولیک ها از همان زمان انعقاد نطفه، جنین را انسان دانسته و از کلیه حقوق و کرامت انسانی بهره مند می دانند.   

وی در پایان گفت : به هر روی، مسئله شخصیت جنین، چنان که در بدو امر می نماید، ساده و حل شده نیست و نیازمند دقت نظر بیشتر فلاسفه، حقوقدانان و علمای اخلاق است. 

جنین، به جهت قطع ارتباطش با عالم خارج، محروم از حق دفاع است و چون دیده نمی شود و چشمانمان با چشمان تازه شکل گرفته اش تلاقی ندارد، در نقض حقوقش کمتر رنج می کشیم. اما نباید از این شرایط ویژه سوء استفاده کرد و حقوق انسانی اش را پایمال نمود.

پایان مطلب/