به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیان، پیوند سلول‌های بنیادی خونساز (HSCT) یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی در بیماری‌های خونی و سرطانی است که به بازسازی سیستم خونساز و ایمنی بیمار کمک می‌کند. این روش به‌ویژه در درمان بیماری‌هایی مانند لوسمی، لنفوم، مولتیپل میلوما و برخی اختلالات خونی ارثی کاربرد دارد. بااین‌حال، موفقیت پیوند به عواملی مانند شرایط بیمار، داروهای مصرفی و محیط مغز استخوان بستگی دارد. یکی از چالش‌های جدید در این حوزه، تأثیر منفی برخی داروها مانند مهارکننده‌های گیرنده‌های بتا آدرنرژیک بر فرآیند بازسازی خونساز است.

نقش پیوند سلول‌های بنیادی خونساز در درمان بیماری‌ها

پیوند سلول‌های بنیادی خونساز به‌عنوان یکی از راهکارهای پیشرفته برای بازسازی سیستم خونساز، در شرایط زیر به‌کار می‌رود:

1. سرطان‌های خونی: مانند لوسمی و لنفوم که در آن‌ها مغز استخوان قادر به تولید سلول‌های خونی سالم نیست.

2. بیماری‌های ژنتیکی: مانند کم‌خونی داسی‌شکل و تالاسمی که ناشی از نقص در تولید گلبول‌های قرمز سالم است.

3. اختلالات ایمنی: برای بازسازی سیستم ایمنی در بیماران با نقص ایمنی شدید.

هدف اصلی در این درمان جایگزینی سلول‌های بنیادی بیمار با سلول‌های سالم است. پس از پیوند، سلول‌های بنیادی سالم باید به مغز استخوان مهاجرت کنند و فرآیند تولید سلول‌های خونی جدید را آغاز کنند.

عوامل مؤثر بر موفقیت پیوند و بازسازی خونساز

بازسازی موفق سیستم خونساز نیازمند سه مرحله کلیدی است:

1. مهاجرت سلول‌های بنیادی به مغز استخوان: که به شرایط بیمار و محیط مغز استخوان بستگی دارد.

2. تکثیر و تمایز سلول‌ها: سلول‌های بنیادی باید به انواع مختلف سلول‌های خونی مانند گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها تمایز یابند.

3. بازیابی عملکرد ایمنی و خونساز: با تولید کافی سلول‌های خونی، سیستم خونساز و ایمنی بیمار به حالت طبیعی بازمی‌گردد.

اختلال در هرکدام از این مراحل می‌تواند منجر به عوارضی مانند عفونت‌ها، خونریزی و کاهش اثربخشی پیوند شود.

نقش سیستم عصبی سمپاتیک در بازسازی خونساز

سیستم عصبی سمپاتیک از طریق گیرنده‌های بتا آدرنرژیک در تنظیم فعالیت سلول‌های بنیادی خونساز نقش مهمی دارد. این گیرنده‌ها سیگنال‌هایی ارسال می‌کنند که مهاجرت، تکثیر و تمایز سلول‌های بنیادی را تسهیل می‌کنند. هرگونه اختلال در عملکرد این گیرنده‌ها می‌تواند فرآیند بازسازی خونساز را مختل کند. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۴ توسط محققان در اینزمینه منتشر شد، نشان می‌دهد که مهارکننده‌های غیرانتخابی گیرنده‌های بتا آدرنرژیک می‌توانند بازسازی خونساز را در موش‌ها و انسان‌ها پس از پیوند سلول‌های بنیادی مختل کنند. این داروها که معمولاً برای کاهش فشارخون یا مدیریت بیماری‌های قلبی استفاده می‌شوند، با مهار سیگنال‌دهی بتا آدرنرژیک، فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک را کاهش داده و به‌طور مستقیم بر فرآیندهای حیاتی در بازسازی خونساز اثر می‌گذارند.

مکانیسم اثر مهارکننده‌های بتا آدرنرژیک

مهار گیرنده‌های بتا آدرنرژیک می‌تواند اثرات زیر را به همراه داشته باشد:

کاهش تکثیر سلول‌های بنیادی: مهار سیگنال‌دهی ضروری برای تکثیر سلول‌های بنیادی، سرعت بازسازی سیستم خونساز را کاهش می‌دهد.

اختلال در تمایز سلول‌های بنیادی: سلول‌های بنیادی ممکن است به درستی به انواع سلول‌های خونی تمایز نیابند.

تضعیف محیط مغز استخوان: محیط مغز استخوان که نقش حیاتی در بازسازی دارد، تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

این یافته‌ها نشان می‌دهند که استفاده از این داروها باید با احتیاط و نظارت دقیق انجام شود.

گسترش مکانیسم‌های دخیل در بازسازی سلول‌های خونساز

برای درک فرآیند بازسازی خونساز و عوامل دخیل، باید به نقش مولکول‌های سیگنال‌دهنده دیگر مانند فاکتورهای رشد، سایتوکاین‌ها و مسیرهای مولکولی اشاره نمود. برای مثال، فاکتور رشد خونساز  (G-CSF) یکی از عوامل کلیدی است که توسط پزشکان برای تحریک تکثیر سلول‌های بنیادی خونساز و تسریع فرآیند بازسازی استفاده می‌شود. هرگونه اختلال در تولید یا عملکرد این مولکول‌ها می‌تواند به پیچیدگی‌های پس از پیوند دامن بزند. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که استفاده همزمان از مهارکننده‌های گیرنده‌های بتا آدرنرژیک با عوامل محرک خونساز ممکن است تأثیر متقابل پیچیده‌ای بر محیط مغز استخوان داشته باشد. به‌ویژه، یافته‌ها حاکی از آن است که گیرنده‌های آدرنرژیک می‌توانند با مسیرهای JAK/STAT و  MAPK که در رشد و تمایز سلول‌های خونی دخیل هستند، ارتباط داشته باشند. این موضوع می‌تواند توضیح‌دهنده تأثیرات متضاد برخی داروها بر فرآیند بازسازی باشد.

تأثیرات پیچیده داروها در تحقیقات مشابه

استرس فیزیولوژیک و التهاب‌های مزمن ناشی از شرایط زمینه‌ای مانند عفونت‌ها یا شیمی‌درمانی نیز می‌توانند تأثیر بسزایی بر فرآیند بازسازی خونساز داشته باشند. برای مثال، استرس می‌تواند سطح کاتکول‌آمین‌ها را افزایش داده و به تحریک بیش از حد گیرنده‌های آدرنرژیک منجر شود. این وضعیت ممکن است منجر به کاهش طولانی‌مدت ظرفیت بازسازی سلول‌های بنیادی شود. تحقیقی که در سال ۲۰۲۳ توسط پژوهشگران انجام شد، نشان داد که استفاده از مهارکننده‌های گیرنده‌های بتا آدرنرژیک در برخی موارد می‌تواند خطر بروز بیماری پیوند علیه میزبان  (GVHD) را کاهش دهد. این نتایج نشان‌دهنده تأثیرات متضاد این داروها در شرایط مختلف است و اهمیت تحقیقات بیشتر را برجسته می‌کند. همچنین، نقش داروهای ضدالتهاب مانند استروئیدها در این فرآیند مورد بررسی قرار گرفته است. اگرچه این داروها می‌توانند التهاب را کاهش دهند، اما مصرف طولانی‌مدت آن‌ها ممکن است عملکرد سلول‌های بنیادی را سرکوب کند. این موضوع اهمیت بالانس دقیق بین کنترل التهاب و حفظ عملکرد خونساز را نشان می‌دهد.

پیری و تأثیر آن بر بازی سلول‌های خونساز

یکی دیگر از جنبه‌های مهم در پیوند سلول‌های بنیادی، نقش سن بیمار در توانایی بازسازی خونساز است. با افزایش سن، ظرفیت تکثیر و تمایز سلول‌های بنیادی کاهش می‌یابد. این وضعیت به طور طبیعی می‌تواند باعث کاهش موفقیت پیوند شود. مطالعات نشان داده‌اند که در بیماران مسن‌تر، مهارکننده‌های بتا آدرنرژیک ممکن است اثرات منفی بیشتری داشته باشند، زیرا سیستم خونساز آن‌ها از پیش تحت تأثیر فرسودگی ناشی از پیری قرار دارد.

جایگزین‌های بالقوه و نوآوری‌ها در درمان

برای کاهش عوارض ناشی از مهارکننده‌های بتا آدرنرژیک، پژوهشگران در حال توسعه جایگزین‌هایی با مکانیزم‌های متفاوت هستند. برای مثال: آنتاگونیست‌های انتخابی گیرنده‌های بتا-۲ آدرنرژیک: این داروها می‌توانند التهاب را کاهش داده و از اختلال در بازسازی جلوگیری کنند. داروهای زیستی: مولکول‌هایی مانند آنتی‌بادی‌های مونوکلونال که به‌طور خاص مسیرهای مولکولی دخیل در بازسازی را هدف قرار می‌دهند.

جمع‌بندی: ضرورت تحقیقات بیشتر

بازسازی سلول‌های خونساز پس از پیوند سلول‌های بنیادی فرایندی پیچیده است که تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله داروها و شرایط بیمار قرار دارد. یافته‌های اخیر نشان می‌دهند که مهارکننده‌های گیرنده‌های بتا آدرنرژیک می‌توانند بازسازی را مختل کنند و بنابراین باید در تجویز این داروها دقت بیشتری شود. آینده درمانی در این حوزه بر توسعه روش‌های جدید، شخصی‌سازی درمان‌ها و بهینه‌سازی شرایط پیوند متمرکز خواهد بود.

پایان مطلب./